Odżywianie to temat, który w dzisiejszym świecie budzi mnóstwo emocji – tak medialnie jak i społecznie jest aktywny, wpływa zatem w dość istotny sposób na nasz wzorzec ten pierwszy – rodzinny, jak i szerzej już potem kulturowy. Doświadczenia dzieci w tym temacie są związane często najpierw ze środowiskiem najbliższym – rodziców i członków rodziny, jednak już przy pierwszym kontakcie z instytucją typu żłobek, przedszkole zaczynają się kolejne wpływy. To tu właśnie dziecko weryfikuje swoje wzorce społeczne i też te związane właśnie z odżywianiem i tym jak kształtuje nas ten proces, powiązany nie tylko z fizjologią, ale przede wszystkim z tym jak postrzegamy nasze ciało i co o nim sądzą inni. To jest oczywiście najbardziej odczuwalne i widoczne w momencie, kiedy dzieci zaczynają przechodzić okres dojrzewania. Nastoletni chłopcy i dziewczęta są szczególnie podatni na wszelkie dotyczące ich ciała sugestie, zwłaszcza te dotyczące wyglądu. W tym okresie każdy pragnie być jak najbardziej atrakcyjny, więc wszelkie skróty ku tej upragnionej wizji są i będą zawsze poszukiwane. Świat współczesny pełen informacji, często wręcz nimi przepełniony dziś podaje je bez weryfikacji w formie postów socialmedialnych. Grupy wokół tematów związanych z odżywianiem są dziś bardzo popularne – od fitnessu poprzez ideologie, kulturowo czy religijnie związane, często są właśnie tym głosem, który najmocniej kształtuje obraz świata i jego wartości wśród młodzieży, ale i młodszych dzieci. Epidemia socialmediów jest jedną z przyczyn coraz powszechniejszych zaburzeń odżywiania, którym teraz szerzej się przyjrzymy, biorąc pod uwagę właśnie tych najmłodszych i trochę starszych za granicę wieku umowną przyjmując okres rozpoczęcia studiów albo pracy zarobkowej – czyli wiek 19-20 lat.

Podejmując ten temat postawiliśmy pytanie czy nie warto się skupić na jednym z zagadnień - dość obszerna już dziś baza opracowań też zachęca by im przyjrzeć się z osobna - wyodrębnić kryteria oraz pogrupować przebadane na dziś ścieżki postępowań, zaczynając klasycznie od zwrócenia uwagi jakiej skali to problem. Według danych statystycznych widać, że przedziały wiekowe są coraz niższe – temat niegdyś jedynie nastoletni, dziś dotyka również dzieci młodszych. W opublikowanym w 2023 roku artykule (Lopez-Gil et al.,2023) mówi się, że aż 22% dzieci i młodzieży wykazuje nieprawidłowe wzorce żywieniowe. W ciągu osiemnastu lat – między 2000 a 2018 rokiem (Galmiche et al., 2019) częstość występowania zaburzeń odżywiania wzrosła ponad dwukrotnie – z 3,5% do 7,8%. Tak duży wzrost oczywiście objął wszystkie grupy wiekowe – nie tylko te do 19-20 lat – wynik ten jednak zdecydowanie uświadamia nam skalę zjawiska i tempo jego narastania.

      Grupa dzieci i młodzieży doświadczyła najwięcej w tym temacie w czasie całkiem nam bliskim – pandemii, kiedy brak społecznych interakcji zaprowadził ich bardzo szybko do sieci. Poszukując relacji i rozrywki młodzież „utonęła” w mediach, karmiąc swe kształtujące się mózgi wiedzą często niezweryfikowaną. Grupy prężnie działające w społecznościach internetowych powstawały i nadal działają propagując często zaburzone wzorce – zwłaszcza 
w kwestii obrazu swego ciała i odżywiania, są to niejednokrotnie informacje oparte o poglądy i założenia, niesprawdzone, nienaukowe – źródłem ich są też doświadczenia jednostkowe – nie zawsze zrównoważone i zdrowe. 

      Anoreksja jest pierwszym z zaburzeń, które obejmuje nasz temat, również tym, które 
w badaniach wykazuje największą śmiertelność. Nie dotyczy to jednak w równym stopniu naszej grupy dzieci i młodzieży, konsekwencje śmiertelne bowiem dotykają w późniejszym okresie (Suszko, Sobocki i Imieliński, 2022). To co jednak warto zauważyć, to, że we wspomnianym artykule nawiązuje się również do przyczyn genetycznych wpływających zatem bardzo mocno jak najbardziej na naszą grupę, też w zakresie epigenetycznym. Koniecznym jest zauważenie, że na konsekwencje anoreksji jak i innych zaburzeń bardzo często pracuje się latami. Byłoby dużym niedociągnięciem nie podkreślić, że to jedno z najbardziej podstępnie ukrywanych zaburzeń, póki sam organizm nie wykaże braku podstawowych składników odżywczych – zahamowań wzrostu czy utraty miesiączki tak w rodzinie jak i otoczeniu bywa nawet gratyfikowanym, że ktoś stracił na wadze i „wypiękniał”. Środowisko rówieśnicze zwłaszcza mówi dobrze o „sile charakteru”, „motywacji” i „skuteczności” – nieświadome ceny i metody. Rodzina jest też często sama w sobie niestety źródłem wzorców perfekcjonizmu – co w przypadku zwłaszcza matek i córek niesie żniwo wzrostu ryzyka wystąpienia anoreksji oraz innych zaburzeń odżywiania (Świerczyńska, 2022). 

     Jak rozpoznać temat anoreksji wśród najmłodszych grup i młodzieży? Do najbardziej klasycznych objawów zaliczone są:

1. jadłowstręt, któremu towarzyszy utrata masy ciała (min.25% początkowej wagi – w niektórych klasyfikacjach mówi się o 15%)
2. zaprzeczanie chorobie i brak świadomości własnych potrzeb żywieniowych
3. wypaczone, wrogie stanowisko wobec jedzenia i wagi ciała, mimo głodu, ostrzeżeń 
   i gróźb
4. czerpanie przyjemności z utraty masy ciała z manifestacjami odrzucania jedzenia jako źródła satysfakcji
5. ekstremalnie szczupła sylwetka jako nagroda za wyrzeczenia
6. wnikliwą ocenę jakości i kaloryczności pokarmu
7. brak innych chorób psychicznych
8. co najmniej dwa z sześciu wymienionych obserwowalnych objawów:
9. amenorhea (brak miesiączki – przynajmniej trzech pod rząd)
10. lanugo (owłosienie ciała w celu kompensacji termoregulacji wynikające z braku tkanki tłuszczowej)
11. bradykardia (zwolniona akcja serca)
12. okresy nadmiernej aktywności fizycznej
13. epizody bulimii
14. wymioty (również prowokowane) 

   Zgodnie z kryteriami Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-IV-TR wyróżniono dwie postaci anoreksji:

1. Ograniczającą – w której ktoś nie podejmuje regularnie zachowań w rodzaju objadania się lub oczyszczania, czyli prowokowania wymiotów, nadużywania leków przeczyszczających, diuretyków lub doodbytniczych wlewów przeczyszczających oraz
2. Z napadami objadania się, którym towarzyszą regularne praktyki przeczyszczania w którejś z wyżej wymienionych form (Strzelecki i Cybulski, 2012)

      Wśród kryteriów często cytowanym jest również to wiekowe – wskazujące na początek choroby przed ukończeniem 25 roku życia. Czy anoreksja jest głównym wśród zaburzeń odżywiania w naszej grupie dzieci i młodzieży? Jest na pewno najbardziej „popularna” i bezsprzecznie najniebezpieczniejsza – tu ryzyko utraty życia w rezultacie zaburzeń i powikłań jest zdecydowanie najwyższe. Sytuacji nie ułatwia wcześniej wspominany świat wirtualny – bo to właśnie na internetowych forach, grupach i w blogosferze najbardziej kwitnie temat „thinspiracji”, metod szybkiej metamorfozy w „motyla” – tak się bowiem określają wspólnie pogrążone w anoreksji dziewczęta. Ich przewaga płciowa w tej przestrzeni jest wyraźna i zdecydowana – młodzi chłopcy mają częściej problem z budowaniem masy mięśniowej niż jej celową utratą. U nich w ostatnim czasie pojawiła się fala bigoresji – zaburzenia na tle postrzegania swego ciała jako niewystarczającego w kategoriach estetycznych na skutek niedostatku masy mięśniowej – słowem kluczem jest tu „rzekomy”. Cierpią na nią najczęściej Ci, którzy mają jej całkiem sporo – dużo więcej niż przeciętny rówieśnik, jednak obraz własnej postury przekłamany mentalnie nie pozwala, by doświadczać satysfakcji – mimo godzin w fitness klubach spędzanych.

     Kolejnym z bardzo powszechnych zaburzeń jest bulimia, będąca czasem następstwem anoreksji wyżej opisanej albo też występująca samodzielnie. W tym przypadku również ogromne jest znaczenie wzorców kulturowych – wszechobecnych i nierealnych promowanych szeroko ideałów sylwetki. Dla większości społeczeństwa obraz kobiet i mężczyzn w modelingu jest niemożliwym do spełnienia ideałem, dążeniem, ochotą. 

      Wiele dzieci i młodzieży od narodzin obserwuje i słucha swych najbliższych – to 
w rodzinach najczęściej po raz pierwszy doświadczają kwestii diet i restrykcji. Wśród dorosłych chęć utraty wagi jest obecna często nazbyt często – więcej nawet jest o tym mówienia niż działania, natomiast wśród dzieci i młodzieży szybko każda nowa idea czy pomysł wnet prowadzi do eksperymentu i tu właśnie może zacząć się dramat. Ciało dziecka jest szczególnie wrażliwe na wszelkiego rodzaju niedobory – nastolatki są również w okresie intensywnej budowy swego kośćca i kolejnych układów, narządów. Brak jakiegokolwiek ze składników odżywczych bardzo szybko doświadczają fizycznie, ale czują to też psychicznie. 

    Wśród doświadczających naprzemiennie objadania się i przeczyszczania nastolatków poziom zagrożenia następstwem depresji dziś już jest dobrze udokumentowany. W grupie ponad sześciu tysięcy nastolatek między 14 a 16 rokiem życia na przestrzeni dwóch lat potwierdzono trzykrotny wzrost ryzyka depresji występującej w rezultacie bulimii (Wilson et al., 2015) Przeprowadzone pięć lat wcześniej badania na grupie 46 izraelskich nastolatek z bulimią lub anoreksją wykazały obok ciężkiej depresji u 58%, również 24% udział prób samobójczych, a 65% spośród nich miała myśli samobójcze (Fennig & Hadas, 2010).

Bulimia jest najłatwiejszym spośród zaburzeń odżywiania do ukrycia – napadowe okresy obżarstwa, po których następuje kompensacja powodują przez jakiś czas utrzymanie wagi wyjściowej, a wahania jej są tak nieznaczne, że nie budzą niepokoju w rodzinie. Naprzemiennie „oczyszczające” lub „ćwiczące” dziecko – nastolatek, a zwykle nastolatka wyrównują nagromadzone w czasie żarłocznych napadów nadmiary okresami głodu lub najczęściej wymiotami natychmiast po posiłku. Definicja bulimii nadal dziś wciąż podlega ewolucji, w „Biologicznych podstawach psychologii” James Kalat opisuje ją jako chorobę polegającą na naprzemiennym występowaniu napadów obżarstwa i głodzenia (Kalat, 2019)

Zwraca on szczególną uwagę na to jak pracują tu hormony – zaburzenia wydzielania greliny są następstwem, które rodzi nawroty. Bardzo ważnym też w jego pracy jest zauważenie podobieństw między bulimią a uzależnieniem od narkotyków – ich mechanizm działania jest podobny (Kalat, 2019 za Hoebel i in.,1999). Stąd zwłaszcza w przypadku dzieci i młodzieży można wysnuć prostą hipotezę, że biochemia mózgu wyraźnie daje znaki o stymulacyjnym charakterze zwłaszcza wysokokalorycznych przysmaków z kategorii „śmieciowego” jedzenia – bogatego w tłuszcze nasycone, cukier, gluten i inne wysoko przetworzone pokarmy. 

Bulimia w odróżnieniu od anoreksji zazwyczaj zaczyna się nieświadomie – brak tu planu na doskonałą sylwetkę, działa często jak emocjonalne „porwanie”. Dzieci również czasem doświadczają „upojenia” od nadmiaru jedzenia i ich mózg zapamiętuje gdzie w przyszłości szukać ukojenia. Rodzaj kompensacji w bulimii przyjąć może różnorodną postać od wymiotów poprzez wlewy odbytnicze do okresów głodzenia się czy morderczych treningów. Często właśnie okres kompensacji może stać się przyczyną czy powodem ostatniego z zaburzeń odżywiania, którym tu postanowiliśmy dać uwagę.

Ortoreksja jest jednym z ostatnio sklasyfikowanych zaburzeń – warto wiedzieć, że jej przebieg jest najłagodniejszy, przez czas długi może nie stanowić problemu. Ortoreksja nie jest uznawana za chorobę w systemach klasyfikacyjnych WHO (ICD-11) ani APA (DSM-5) - jest coraz częściej opisywana w literaturze naukowej jako potencjalnie rozwijające się zaburzenie odżywiania – zwłaszcza u dzieci i młodzieży, z cechami obsesyjno-kompulsyjnymi i lękowymi. Warto mieć świadomość, że na jej przebieg wpływ największy ma obowiązujący w rodzinie model odżywiania oraz to, co ogólnie określa się mianem „stosunku do jedzenia”. 

Coraz częstsze „wykluczenia” ma podstawie testów nietolerancji oraz nadmiar informacji powodują chaos w temacie odżywiania. Wierząc w mnóstwo najnowszych teorii, przekonani i przejęci rodzice dbają o jakość składników diety dziecka i całej rodziny. Wszystko byłoby dobrze, gdyby jednak wraz ze wzrostem świadomości żywienia nie budować lęków i nie straszyć dzieci/młodzież „niezdrowym” lub „zakazanym” jedzeniem. To stosunek do tego tematu leży właśnie u podstawy zaburzeń prowadzących z czasem do braku wielu często kluczowych elementów w diecie. 

Prowadzone w 2022 roku badania (Yakın i wsp.,2022) właśnie wśród młodzieży w wieku 15-18 lat wykazały podwyższony poziom stresu, depresji i zaburzeń lękowych w grupach o umiarkowanym i silnym przebiegu ortoreksji. Jest więc ortoreksja tak jak pozostałe z zaburzeń odżywiania bardzo mocno wpływającą na stan psychiczny dzieci i młodzieży. Trudno jednak wyciągnąć tu wnioski ostateczne i bardziej szczegółowe, bo historia jej badań jest dziś właśnie na początku procesu ustalania rzeczywistych i dalekosiężnych konsekwencji, z całą jednak pewnością można stwierdzić, że rygorystyczne wykluczenia poszczególnych pokarmów lub ich grup (nabiał, słodycze, gluten) w połączeniu ze strachem nie prowadzą do zdrowotnie pożądanych efektów.

   Podsumowując temat wybranych tu zaburzeń odżywiania dzieci i młodzieży warto skupić się na aspektach kształtowania ich postaw prozdrowotnych. Ważny dla nich jest i będzie przykład – ich rodziców, ten najbliższy, w rodzinie. Dzieci nie są skłonne słuchać racji, wygłaszanych mądrze monologów, młodzież również nie szuka tyrad na tematy zdrowotno – żywieniowe. Dla tej pierwszej i drugiej grupy jest bezcennym doświadczenie zdrowej i przyjemniej relacji z jedzeniem – coś takiego może dać im rodzic. Warto zatem zwrócić uwagę na dorosłych edukację w tych tematach – mniej o dietach, a więcej o kulturze zdrowego odżywiania. Te relacje rodzinne kształtujące dzieci pierwsze istotne doświadczenia mogą i będą zawsze wzorcem – warto zadbać, by inspirującym do życia.

Bibliografia

Fennig, S., & Hadas, A. (2010). Suicidal behavior and depression in adolescents with eating disorders. Nordic Journal of Psychiatry, 64(1), 32–39. https://doi.org/10.3109/08039480903265751

Galmiche, M., Déchelotte, P., Lambert, G., & Tavolacci, M. P. (2019). Prevalence of eating disorders over the 2000–2018 period: A systematic literature review. The American Journal of Clinical Nutrition, 109(5), 1402–1413.

López-Gil, J. F., García-Hermoso, A., Smith, L., Firth, J., Trott, M., Mesas, A. E., Jiménez-López, E., Gutiérrez-Espinoza, H., Tárraga-López, P. J., & Victoria-Montesinos, D. (2023). Global proportion of disordered eating in children and adolescents: A systematic review and meta-analysis. JAMA Pediatrics, 177(4), 363–372.

Strzelecki, W., & Cybulski, M. (2012). Zaburzenia odżywiania – kompendium studenckie. Zakład Psychologii Klinicznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu.

Suszko, M., Sobocki, J., & Imieliński, C. (2022). Śmiertelność w grupie pacjentów z jadłowstrętem psychicznym z ekstremalnie niskim BMI – implikacje dysfunkcji układu pokarmowego i endokrynnego. Psychiatria Polska, 56(1), 89–100. https://doi.org/10.12740/PP/126233

Świerczyńska, J. (2022). Obraz perfekcjonizmu u młodzieży o zróżnicowanej strukturze i nasileniu gotowości anorektycznej. Psychiatria Polska, 56(3), 523–534. https://doi.org/10.12740/PP/OnlineFirst/130484

Wilson, A. B., Brown, C. D., Smith, E. F., & Taylor, G. H. (2015). Eating disorders in adolescence and later depression: A prospective cohort analysis from the Avon Longitudinal Study of Parents and Children (ALSPAC). Journal of Adolescent Health, 56(2), 123–130.